De Kempen huisvest als 'randland' heel wat gevangenissen. In de kolonies van Merksplas en Wortel staan deze in een bijzonder landschap, binnenkort wellicht UNESCO-werelderfgoed.

De voormalige landloperskolonies kennen een geschiedenis van vrijheidsberoving en disciplinering. Hoe passen de gevangenissen in de kolonies van vandaag? Kan het kolonielandschap een rol spelen bij het menswaardiger maken van het gevangenisprogramma?

Met die vragen ging het Kempenlab aan de slag. Het resultaat is een visieontwikkeling over de waarde van landschap en erfgoed voor een humane gevangenisarchitectuur. De publicatie 'CAHIER #7 Gevangen in open landschap' bevat het verslag van dit eerste Kempenlab. Het cahier is gratis te downloaden op www.ar-tur.be.

AR-TUR werkte voor het Kempenlab samen met Gideon Boie van BAVO/KU Leuven en Serge Rooman van OCPP (Opleidingscentrum voor Penitentiair Personeel, ressorterend onder de Federale Overheidsdienst Justitie). Karin Borghouts fotografeerde de gevangenissen in Hoogstraten en Merksplas en hun relatie met het landschap. Een bont gezelschap van kabinetsmedewerkers, volksvertegenwoordigers, schepenen, gevangenisdirecteuren, welzijnswerkers, professionals, professoren, ontwerpers én gedetineerden ging samen in gesprek.

"De gedetineerden leerden de andere deelnemers snel hoe grijs het bestaan in een groene omgeving kon zijn."
– Serge Rooman, adviseur-gevangenisdirecteur

Het Kempenlab bestond uit een traject van uitstappen, workshops en filmvoorstellingen. Daarmee bood het een culturele gespreksruimte waar inzichten bij elkaar kwamen en cirkelredeneringen openbraken. De enthousiaste deelnemers legden expertise en ervaring samen. De gesprekken zijn samen te vatten in drie toekomstscenario's voor Merksplas-Kolonie. Geen kant-en-klare eindbeelden, maar knip-en-plakwerk van noden en verlangens die werden aangedragen, en die enkel in samenhang gelezen kunnen worden.

Scenario 1: Het landschap binnen de gevangenisperimeter als 'penitentiaire zorgboerderij'
De deelnemers legden in de eerste plaats de focus op het landschap binnen 'den draad'. In de gevangenis is amper meer groen te bespeuren. Geïnspireerd door historische beelden en door de helende werking van natuur stellen ze voor gedetineerden weer te laten profiteren van een groene landschappelijke omgeving voor werk en ontspanning. Bovendien kunnen ze hier verantwoordelijkheden opnemen of opleidingen volgen die later nuttig zijn.

Scenario 2: Gastvrij landschap met transitiezones
Het idee van een transitiehuis – aangekondigd door de minister van Justitie – werd warm onthaald. Leegstaande panden op de kolonie bieden kansen. Ook denken de deelnemers aan een bezoekerscentrum voor de gevangenis, een plek voor families met kinderen die nu staan rond te draaien op een pover strookje gras naast de bushalte.

Hiermee komen ze tot een nieuw ruimtelijk model van een meer 'poreuze' gevangenis met transitiezones waar gedetineerden in contact komen met de maatschappij en er hun re-integratie in de maatschappij geleidelijk kunnen voorbereiden en een gastvrije ontvangst van de bezoekers.

Scenario 3: Centrum voor sociale economie
De deelnemers stellen voor om het leven en werken in de gevangenis op te vatten als een sociale economie met een onschatbare meerwaarde in opleiding, natuurbeleving en bovenal menselijkheid. Een begin is het sluiten van de voedselproductieketen in de gevangenis, of het integreren van de bouwopleidingen in het herstel van de gebouwen. Als antwoord grijpen ze terug naar het verleden. Het autonoom bestuur van de kolonie zorgde voor ruime mogelijkheden in het beheer van de landerijen en gebouwen.

"Het idee [van een pilootproject begeleid wonen voor ex-gedetineerden in Merksplas-Kolonie] is gegroeid tijdens het Kempenlab van AR-TUR over de voormalige landloperskolonie. Ik heb daar persoonlijk aan deelgenomen en kunnen vaststellen hoe waardevol zo'n cocreatief traject kan zijn. Het platform dat daar gevormd is, geeft nu aanleiding tot nieuwe samenwerkingen tussen lokale en bovenlokale organisaties en instanties. Dat is bijzonder waardevol."
– Peter Bellens, gedeputeerde Provincie Antwerpen, in nawoord CAHIER #7

"Dergelijke inzet kan slechts succesvol zijn als er banden gesmeed worden en samenwerkingen gezocht worden. Hierin zie ik de waarde van het Kempenlab. Het is door dergelijke organisaties dat de verschillende partijen al minstens kennis hebben van mekaars bestaan en, meer nog, van elkaars noden en wensen. Laat samenwerking een gevolg zijn van kennismaking."
– Kristoff Hemelinckx, Raadgever Minister Jan Jambon voor de Regie der Gebouwen, in nawoord in CAHIER #7

Kempenlab

Kempenlab is een initiatief van AR-TUR, centrum voor architectuur stedelijkheid en landschap in de Kempen. Via lokale uitdagingen op specifieke locaties gaat Kempenlab op zoek naar een duurzame toekomstvisie voor de regio.

Daarbij werkt Kempenlab verder op de Kempenatlas die AR-TUR in 2017 presenteerde. Kempenlab denkt out-of-the-box met bewoners en ervaringsdeskundigen, met ontwerpers en experten, met lokale en bovenlokale beleidsmakers en ieder die van ver of nabij betrokken is bij de uitdaging in kwestie.

AR-TUR durft nog geloven in de maakbaarheid van de omgeving, waarvan in de Kempen zoveel inspirerende voorbeelden te vinden zijn. Ontwerpend denken betekent je niet overleveren aan het zogenaamd beslist beleid, maar juist oren en ogen openen voor anderen. Het betekent scenario's bedenken die een uitweg bieden uit bestaande impasses en de lat voldoende hoog leggen. Zo niet blijft alles bij het oude.

"In het Kempenlab leggen we – vaak onvermoede – onderliggende processen bloot die leiden tot al dan niet goede resultaten in de gebouwde omgeving. Goede architectuur ontstaat immers niet zomaar vanzelf, en al helemaal niet in een vacuüm."
– Edith Wouters, artistiek coördinator AR-TUR

Opinie

In elk Kempenlab biedt AR-TUR een platform voor het publieke debat. In de marge van Kempenlab 'Gevangen in beschermd landschap' nam een groep betrokken deelnemers de pen op. Ze voeren een pleidooi voor inspraak van de gedetineerden bij de planontwikkeling rond de gevangenis in Merksplas-Kolonie. De opinie is in zijn geheel te lezen op www.ar-tur.be.

"Als wij verwachten van gedetineerden om te re-integreren, hebben wij de ethische verantwoordelijkheid om hen in alles te betrekken dat hen aangaat."
- opinie deelnemers Kempenlab

Cahier

Het cahier is gratis te downloaden als pdf op www.ar-tur.be.